Churches - Monuments.

Ο περικαλλής ναός της Παναγίας της Πόρτας.

Η ψηφιδωτή εικόνα του Χριστού (1283).

Η ψηφιδωτή εικόνα της Παναγίας της βρεφοκρατούσας (1283).

Ο κτήτορας οδηγείται από άγγελο ενώπιον της Παναγίας.

Ο παντοκράτορας, στον τρούλλο του εξωνάρθηκα.

Στα δυτικά του νομού Τρικάλων, και στην δεξιά πλευρά προς τα ανάντη του ΠορταΪκού ποταμού, ανάμεσα στον Ίταμο και τον Κόζιακα, άκμασε κατά τους Βυζαντινούς χρόνους η κωμόπολη των «Μεγάλων Πυλών» που μετονομάστηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας σε «Τρανή Πύλη». Ακριβώς εδώ  χτίστηκε στα 1283 από τον Ιωάννη Άγγελο Κομνηνό Δούκα, νόθο γιο του δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄ Δούκα, το μοναστήρι της κοίμησης της Παναγίας της «Ακαταμαχήτου» που στο διάβα των χρόνων έγινε γνωστή  σαν  «Παναγία  της Πόρτας» και στη γλώσσα του λαού απλά «Πόρτας Παναγιά».

Ο κτήτορας τα τελευταία χρόνια της ζωής του ασκήτεψε στην μονή και τάφηκε σ’αυτή  (ο τάφος του με την απεικόνισή του σώζεται σε ημικυκλική κόγχη στη νότια πλευρά του εσωνάρθηκα).

Ο ναός είναι χτισμένος στα θεμέλια άλλου προγενέστερου πρωτοχριστιανικού ναού, και αυτός με την σειρά του πάνω σε άλλον αρχαιοελληνικό, της Αθηνάς, πάμπολλα αρχιτεκτονικά μέλη του οποίου έχουν χρησιμοποιηθεί στην τοιχοδομία του.

Ο ναός αρχικά ήταν ολόκληρος φιλοτεχνημένος με αγιογραφίες από τις οποίες λίγες και σε κακή κατάσταση σώζονται σήμερα, λόγω των λεηλασιών, την υγρασίας, των σεισμών αλλά και των πυρκαγιών και των κάθε λογής βανδαλισμών. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει σε δύο ψηφιδωτές εικόνες του τέμπλου (της Παναγίας και του Χριστού ) που έχουν αρκετές ομοιότητες με τα ψηφιδωτά της Παρηγορίτισσας στην Άρτα, και πιθανόν να είναι έργα του ίδιου καλλιτέχνη.

Κατά τα τέλη του 14^ου αιώνα στην δυτική πλευρά του ναού προστέθηκε σταυροειδής εξωνάρθηκας που επιστέφεται από 16πλευρο τρούλο. Οι σωζόμενες αγιογραφίες του τρούλου χρονολογούνται από τα μέσα του 17^ου αιώνα.

Ο ναός της «Πόρτας Παναγιάς» είναι ένα αληθινό κομψοτέχνημα  που μέσα από χίλιες περιπέτειες έφτασε μέχρι της μέρες μας, λαβωμένο μεν αλλά μεγαλοπρεπέστατο και μοναδικό στο είδος του. Ένας χώρος προσκυνήματος αλλά και ένα τοπίο μοναδικό που έλκει χιλιάδες επισκεπτών – προσκυνητών από όλα τα μέρη της οικουμένης.